Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

Öz

Cengiz Han’ın Harezm seferiyle Moğol hâkimiyeti altına alınan Harezm, toprak taksimatında büyük oğlu Cuçi’ye bırakılmıştır. İpek Yolu ticaretinde doğu ile batının buluşma noktalarından bir olan Harezm, Moğol hâkimiyeti öncesi ehemmiyetini sonrasında da muhafaza etmiştir. Cuçi’nin ölümünden sonra oğlu Batu Han’ın liderliğinde (Ak Orda hanedanı olarak) Deşt-i Kıpçak coğrafyasında Cuçioğulları, Altın Orda Hanlığı’nı tesis etmişlerdir. 1379’da Emir Timur’un hâkimiyetine geçinceye kadar Altın Orda Hanlığı’nın bir parçası olan Harezm, siyasi, askeri, ekonomik ve kültürel birikimini Altın Orda coğrafyasına aktarmıştır.
Harezm’in idaresi, Altın Orda Hanlığı’nın nüfuzlu kabilelerinden Kongratların bırakılmış ve Emir Timur’un Harezm üzerinde yürüttüğü hâkimiyet mücadelesi sürecine Kongratların Altın Orda’ya sadakati devam etmiştir. Bozkır aristokrasisinin etkin rol oynadığı Altın Orda Hanlığı’nda Saray’ın aristokrat yapı üzerindeki otoritesi zayıflayınca güçlü liderler han soyundan şehzadeleri destekleyerek taht üzerindeki nüfuzlarını artırmaktadırlar. Bu süreçlerde muhaliflerin güçlenmek için çekildikleri, kazak çıktıkları, iki bölge ön plana çıkar, bunlar; Kırım ve Harezm’dir.
Kırım ve Harezm’in siyasi hamlelerde ön plana çıkmasını her ikisinin de sahip olduğu ekonomik potansiyelde aramak gerekir. Zira her ikisi de İpek Yolunda önemli durak noktalarıdır. Ekonomik güçleri oranında bu bölgede bulunanların sahip olacakları askeri dolayısıyla da siyasi güçleri artacaktır. Harezm bölgesi sadece ekonomik değil, kültürel birikimiyle de Altın Orda coğrafyasını ve Saray’ı beslemiştir. Mimaride, çinicilikte ve dil ve edebiyatta Harezm kültürünün etkisi Saray ve çevresinde verilen eserlerde ayırd edici şekilde gözlemlenebilmektedir.